Erzurum’un zengin tarihi geçmişe sahip olan ilçeleri arasında Tortum da bulunuyor. Birçok medeniyetin hüküm sürdüğü Erzurum’un bu şirin ilçesinden tarihi kaynaklarda da bahsediliyor. Tortum'da Eti, Part, Roma, Bizans, Ardadan -Artvin Bağratlı Hükümeti, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve son olarak Osmanlıların hüküm sürdüğüne yer verilen tarihi kayıtlarda, “Tortum M.Ö. 2000 yılında Etilerin elindedir. M.Ö. 700’üncü yılda İskitler, Aras ve Çoruh boylarına yerleşiyorlar, İskitlerin Taok boyu buralara geldiği için Bölgeye Tayk Eyaleti adı verilir. Daha sonraları Pers hakimiyetine geçiyor. M.Ö. 3-1 ‘inci asırda Part Hükümeti Tortum ve civarına hükmetmektedir. M.Ö. 200’de İskender İmparatorluğu parçalanınca kurulan Selefkus Devletinin himayesi altında Erzincan, Erzurum, Tortum, Kars, Muş ve Van toprakları üzerinde Armenya Devleti kurulmuştur” deniliyor.
HÜKÜM SÜREN SÜRENE…
120 tarihinde hakimiyetin Pontus hükümetine geçtiği bilgisine yer verilen tarihi kaynaklarda; “M.Ö. 100 senesinde Romalılar Pontus Hükümetine son vererek Tortum ve havalisini ele geçiriyorlar. Tortum asırlarca Roma idaresinde kalıyor. Doğu Roma İmparatorluğu zayıfladıkça çevrede Rumlarla beraber yaşayan Ermeniler de Derebeylik sürüyorlar. M.S. 6’ncı asırda Suvar Türkleri gelip buraya yerleşiyorlar. Halâ bu adı taşıyan yaylalar mevcuttur. 7’nci asırda Araplar hücuma geçerek kaleleri fethetmişlerdir. 756’da Abbasi Halifesi Mansur büyük bir ordu ile Erzurum ve Tortum'u Bizanslılardan alır. Daha sonra Sasaniler istilaya başlar. 9’uncu asırda Ortodoks Ardahan, Artvin Bağratlı devleti Tortumu ele geçirir. Din merkezi Çamlıyamaç (Öşkvânk) köyünde Mrut Fakalı ile anılan Sahak Papalık yapıyordu. Selçuk Hükümdarı Alparslan 1069’da Bağratlı Kralı IV. Bağ-hattan Tortumu aldı. Daha sonra Malazgirt savaşında yararlık gösteren İlbeyleri arasında taksim edildi”
TİMUR DA TORTUM İÇİN SAVAŞMIŞ
Saltukoğlu sülalesinden Ebilkasım’ın payına da Tortum’un düştüğü kaydedilen çeşitli tarihi kaynaklarda; “Sultan Melik Şah 1081 yılında Bağbuşlarından Emir Ahmet’i bir ordu ile Bağratlılar üzerine gönderdi. Emir Ahmet Oltu, Erzurum ve Tortum’u Türk topraklarına kattı. 1124 de İmadettin Ali zamanında Kıpçak Türkleri Tortuma yerleştiler. 13. yüzyılda Tortumda Atabeklerin hüküm sürdüğünü görüyoruz. 1378’de önce Karakoyunluların sonra Moğolların eline geçiyor. Timur Sivas seferi sırasında Gürcistan’a uğradı. Bu sırada Tortum Gürcülerin eline geçmişti. Timur Tortumun alınması için Erzurum da iki ay kaldı. Kalelerin alınması için birçok kanlı harpler yapıldı. Neticede Gürcülerden temizlendi. Sonra Akkoyunluların himayesine girdi.1549’da Osmanlı hükümdarı Kanuni Sultan Süleyman’ın emri ile Osmanlı Ordusu Tortumu Fethetti ve Sancak olarak Erzurum’a bağladı. Bu hakimiyet asırlarca devam etti.1828 -1829 Osmanlı Rus Harbinde, 1877 -1878 harbinde ve 1914 -1917 Birinci Dünya savaşında Tortum Rus uşağı Ermenilerin zulümlerine sahne oldu. Birinci Cihan Harbinde Erzurum’daki Kolorduların ihtiyacını temin etti. Orduya canla başla yardım etti. 21 Mart 1918’de düşman istilasından kurtuldu ve şanlı Türk ordusuna kavuştu”